Heilsutjón

Skaðsemi vímuefna eru af margvíslegum toga bæði fyrir einstaklinga og samfélög. Líkamlegur skaði veltur á því hversu mikið er notað af vímuefninu hverju sinni og þar skipta einnig máli hver neytandinn er, aldur, kyn hans og þyngd hversu mikill skaðinn verður. Því oftar og meira sem magnið er því meira er tjónið á meðan ein víma getur leitt til óbætanlegs tjóns fyrir viðkomandi.
Skaðinn er einnig andlegur, félagslegur og fjárhagslegur og kemur fram fyrr fram við langvarandi neyslu.

Áfengi
Áfengi er engin venjuleg neysluvara en er þó hluti af daglegu lífi margra um allan heim. Áfengi er notað við hin ýmsu tækifæri, m.a. í félagslegum aðstæðum, sem hluti af fæðu, sem tákn um frí frá amstri hversdagsins eða við önnur tækifæri. Í umræðunni gleymast því oft þau neikvæðu áhrif sem fylgt geta neyslu áfengis. Samkvæmt heilbrigðisskýrslu frá alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni frá 2002 er áætlað að rekja megi 4% af sjúkdómsbyrði nútímans til neyslu áfengis. Og þegar skoðaðir eru 26 valdir áhættuþættir dauðsfalla og sjúkdóma þá er áfengi þar í fimmta sæti.Séu verndandi og skaðlegir þættir áfengisneyslu bornir saman kemur berlega í ljós að skaðlegir þættir áfengisneyslu eru mun fleiri en þeir verndandi og að skaðsemin eykst í hlutfalli við magn áfengisins sem neytt er.
Aðeins örlítið jákvætt fyrir elsta aldurshópinn

Í ljósi þess að í fjölmiðlum er ítrekað fjallað um möguleg jákvæð áhrif neyslu áfengis þykir rétt að beina sjónum að heildarmyndinni og draga fram bæði jákvæð og neikvæð áhrif neyslu áfengis. Bæði eru til rannsóknir sem benda á ákveðna verndandi þætti ,,hóflegrar“ áfengisneyslu og rannsóknir sem draga fram þau skaðlegu áhrif sem áfengisneysla getur haft í för með sér. Þær rannsóknir sem gefa til kynna jákvæð áhrif áfengisneyslu eru oftar en ekki gerðar hjá ákveðnum hópi fólks og við ákveðnar aðstæður. Almennar neyslukannanir og slysaskráningar gefa svo aðra og oft neikvæðari mynd af áfengisneyslunni.

Þegar talaði er um ,,hóflega“ drykkju eru viðmiðin oft sett við tvær einingar af áfengi á dag fyrir karla og ein áfengiseining á dag fyrir konur. Ein áfengiseining miðast ofast við 10-12 g af áfengi eða sem svarar 15cl af víni, 33cl af áfengum bjór og 4cl af sterku áfengi. Hér er aðeins verið að tala um hófdrykkju en ekki heilsusamlega drykkju. Þegar talað er um verndandi þætti áfengisdrykkju er átt við að neysla áfengis hefur jákvæð áhrif á ákveðna líffræðilega þætti, sérstaklega í sambandi við hjarta- og æðasjúkdóma. Rannsóknir sem sýna þessar niðurstöður sýna jafnframt að um er að ræða lítið magn áfengis, í mesta lagi tæpa eina einingu af áfengi á dag fyrir karlmenn yfir sjötugt og minna en hálfa einingu fyrir konur á sama aldri. Þó má geta þess að sama magn af áfengi eykur líkurnar krabbameini, t.d brjóstakrabbameini hjá konum. Öll neysla áfengis framyfir ofangreind viðmið hefur neikvæð áhrif á heilsuna. Lítil vernd en skaðinn getur verið mikill.

Vegna þess að ákveðin óvissa ríkir um verndandi þættir áfengis hafa helstu vísindamenn í áfengisfræðum við Lýðheilsustöð Svíþjóðar lagt áherslu á að áfengi er alls ekki „lyf“ sem hægt sé að mæla með. Að tala um áfengi sem lyf til að bæta heilsuna, eða koma í veg fyrir sjúkdóma, byggir ekki á vísindum. Þar skortir gögn frá samanburðarrannsóknum sem læknavísindin gera kröfu um. Dagleg hreyfing og hollur matur hefur að sjálfsögðu mun meiri jákvæð áhrif á heilsufar.

• Fyrir fólk yngra en 40 ára hefur áfengisneysla engin jákvæð áhrif á heilsu.
• Að drekka sig þannig að maður finni á sér hefur alltaf neikvæð áhrif á heilsuna, óháð aldri og kyni.
• Neikvæð áhrif og afleiðingar áfengisneyslu eru ekki síður og andleg og samfélagsleg en líkamleg.

Áfengi er stór áhrifavaldur heilsubrests og einn af fjórum algengustu áhættuþáttum fyrir ósmitbærum sjúkdómum og árlega deyja um þrjár milljónir einstaklinga á heimsvísu af áfengistengdum orsökum. Áfengisnotkun hefur áhrif á myndun ýmissa tegunda krabbameina, sykursýki, hjartasjúkdóma, skorpulifur og heilablóðfalls.
Áfengisdrykkja er ekki einkamál

Í rannsókn á vegum Norrænu velferðarmiðstöðvarinnar (NVC) kemur fram að margir verða fyrir neikvæðum áhrifum vegna áfengisdrykkju annarra, bæði frá fjölskyldumeðlimum, vinum, kunningjum og ókunnugum. Í íslensku niðurstöðunum kemur m.a. fram að nærri þriðjungur Íslendinga 18 ára og eldri hafa orðið fyrir neikvæðum áhrifum vegna áfengisdrykkju annarra í sínu nánasta umhverfi. Konur og yngra fólk verður frekar fyrir neikvæðum áhrifum vegna drykkju annarra. Niðurstöður úr rannsóknum eins og þessum eru mikilvægar í allri stefnumörkun í lýðheilsu og áfengismálum allt frá hlutum eins og aðgengi að áfengi til barnaverndar og vinnuverndar.

Líkamleg skaðsemi áfengis
Á síðustu fjórum áratugum eða svo hefur verið aflað geysimikillar þekkingar á skemmdum á líffærum og líffærakerfum, aðallega hjá alkóhólistum, sem rekja má til neyslu áfengis. Í heild er vitað meira um skaðsemi áfengis en nokkurs annars vímugjafa. Skaðsemi áfengis stendur oftast í beinu hlutfalli við skammta eða magn. Þetta þýðir einfaldlega að áfengi af öllum tegundum er því skaðlegra sem þess er neytt í stærri skömmtum. Neysla áfengis í allstórum skömmtum með hléum á milli kann þó að skaða neytandann minna en minni neysla daglega án hvílda eða hléa á milli. Við félagslega notkun eins og tíðkast hér á landi og víðar (helgarfyllerí) ná líffæri viðkomandi oftast að jafna sig nokkuð vel á milli. Ekki er þó verið að mæla slíkum neysluvenjum bót og sérstaklega ekki í ljósi þeirrar slysahættu sem af þeim stafar. Á hinn bóginn kann áfengi að valda meira tjóni þegar til lengdar lætur á líffærum þeirra sem neyta þess daglega samkvæmt venju eða til sjálfslyfjunar og sjaldan eða aldrei eru taldir drukknir. Umræða um það hvor neysluvenjan sé menningarlegri er utan ramma þessarar umfjöllunar. Staðreynd er að menn eru misþolnir gegn eiturhrifum áfengis á ýmis líffæri, ekki síst lifur og hjarta. Samstaða er um að áfengisneysla skaði konur meira en karla. Skiptir þar betra frásog frá maga sennilega verulegu máli. Til eru einstaklingar sem drukkið hafa árum saman á ávanastigi en eru samt með nánast óskemmda lifur. Slík drykkja myndi í flestum tilvikum hafa leitt til truflunar á lifrarstarfsemi eða jafnvel dauða vegna lifrarhrörnunar sem kallast skorpulifur. Þá er þess að geta að lítil dagleg áfengisneysla getur verið gagnleg.

Helstu líffæri og líffærakerfi sem vitað er að skemmst geta vegna langvarandi áverkunar alkohóls, einkum á ávana- og fíknistigi (þá oft miðað við að ætluð dagleg neysla áfengis sé 50 g eða meira), eru:

Miðtaugakerfi: Heilarýrnun, þ.e. rýrnun á berki stóra heila og litla heila er algeng meðal alkóhólista en einnig að vissu marki meðal einstaklinga sem neyta áfengis á félagslegu stigi.

Úttaugakerfi: Langvarandi áfengisneysla veldur truflun í starfsemi tauga í úttaugakerfi, einkum í útlimum. Upp kemur fjöltaugabólga með minna afli og tilfinningu í útlimum, aðallega í fótleggjum. Á vægara stigi eru dofi, stingir og afbrigðileg tilfinning áberandi.

Útlimavöðvar: Vitað er að alkóhólistar eiga á hættu að fá vöðvarýrnun sem bundin er við vöðva í útlimum, sérstaklega fótleggjum. Sterkar líkur er á því að áfengi kunni að skaða frumur í öllum beinagrindarvöðvum þannig að enzým og önnur efni í frymi leki út. Þessu fylgir sársauki eða eymsli í vöðvum. Þetta getur sennilega einnig gerst í vægu formi við félagslega notkun áfengis.

Hjarta og blóðrás: Áfengi dregur beinlínis úr starfsemi hjartans og leiðir til fitusöfnunar í hjartavöðva. Áfengisneysla eykur líkur á hjartsláttartruflunum, og skyndidauða meðal alkóhólista er oft að rekja til þessa. Áhrif alkóhóls á æðakerfi eru margþætt en til lengdar litið hækkar það blóðþrýsting ef þess er neytt í umtalsverðum mæli.

Vélindi og magi: Krabbamein í munni, tungu, munnholi og vélindi er langtum algengara hjá þeim sem bæði reykja tóbak og drekka áfengi á ávanastigi. Líkur eru til þess að áfengisneysla eigi stærri hlut í myndun krabbameins í vélindi en tóbaksneysla. Við neyslu áfengis á ávanastigi eru magabólgur, með fleiðri/sári í slímhúð og smáblæðingum, algengar. Í litlum skömmtum getur áfengi, einkum bitrumiklar víntegundir svo sem heitvín, aukið seytur og þar á meðal sýrurennsli í maga sem nota má til lækninga (við lystarleysi).

Þarmar: Áfengi truflar starfsemi þarma. Eftir töku stórra skammta má greina sár/fleiður í þekjufrumum í skeifugörn. Eftir langvarandi neyslu áfengis verður drep í þekjufrumum í þörmum. Niðurgangur er algengur fylgifiskur áfengisneyslu. Langvarandi áfengisneysla virðist auka líkur á krabbameini í ristli.

Lifur: Áfengisneysla hefur í för með sér fitusöfnun í lifur. Lifrarbólga er annar fylgifiskur af þess völdum. Við hana kemur drep í frumurnar með bólgum og bandvefsmyndun. Bráð lifrarbólga getur verið lífshættuleg. Talið er að skorpulifur sé afleiðing lifrarbólgu. Skorpulifur getur leitt til krabbameinsmyndunar í lifur.

Briskirtill: Áfengisneysla hefur sams konar áhrif á frumur í briskirtli og lifur. Langvarandi neysla getur valdið drepi í frumum sem leiðir til brisbólgu, oft samfara þrálátum sársauka. Brisbólga af völdum áfengisneyslu virðist stuðla að krabbameinsmyndun í kirtlinum.

Blóðmergur: Áfengi skaðar beinlínis frumustarfsemi í blóðmerg og truflar þannig ýmsa mikilvæga starfsemi sem þar fer fram eins og t.d. myndun rauðra og hvítra blóðkorna.

Kynkirtlar: Áfengisneysla á ávanastigi dregur úr getu karla til samfara þar sem ris í getnaðarlim bregst. Áfengisneysla veldur líka ófrjósemi. Sannað er að það skaðar eistu á þann veg að frumum í sáðfalli fækkar, aðallega heilbrigðum sæðisfrumum, og hreyfigeta þeirra minnkar. Tíð og langvarandi drykkja hefur í för með sér rýrnun á eistum. Þá truflar áfengið mjög yfirstjórnun kynhormóna í undirstúku og heiladingli. Truflun á tíðahring kvenna sem eru alkóhólistar er einnig algeng. Þá má nefna að áfengisneysla dregur úr frjósemi kvenna.

Fóstur: Alkóhól getur valdið alvarlegum fósturskemmdum aðallega á fyrstu þremur mánuðum meðgöngu, en einnig síðar. Ef þunguð kona neytir umfram 50 g (u.þ.b. 5 barskammta) af etanóli á dag eða er á „drykkjutúr“ á 3.-12. viku meðgöngu á hún á hættu að fæða varanlega skaddað barn. Þessi börn eru með afbrigðilega skapað andlit, lítil augu, lítið höfuð og lítinn heila. Að auki geta komið fram skapnaðargallar í ýmsum öðrum líffærum. Enn má nefna lítinn vöxt, óværð eftir fæðingu, m.a. vegna fráhvarfseinkenna, og ýmislegt fleira. Lítill heili þessara barna merkir oftast minni vitsmuni en eðlilegt er og þar af leiðandi minni eða seinni þroska. Áfengi virðist ekki aðeins leiða til fækkunar taugunga í heila, heldur einnig trufla dreifingu þeirra um heilavefinn. Áfengisneysla á meðgöngu getur einnig leitt til fósturláts, stuðlað að fæðingu fyrir tímann og dauða á nýburaskeiði.

Á síðustu árum hefur komið fram á grundvelli veigamikilla faraldursfræðilegra rannsókna að lítil dagleg neysla etanóls eða neysla sem jafngildir lítilli, daglegri neyslu etanóls getur lengt líf manna.1) Það magn sem hér ræðir er á bilinu ca. 10-30 g. Ef neyslan er meiri en þessu nemur hefur etanól gagnstæð áhrif sem eru marktæk þegar við neyslu 50 g á dag (dánarlíkur hafa þá aukist um 20% miðað við þá sem ekki neyta etanóls). Þessa jákvæðu verkun lítilla, daglegra skammta etanóls er að rekja til gagnlegrar verkunar á fituefnaskipti með eftirfarandi minni hættu á fituútfellingum í æðaveggjum og þar með minni líkum á æðakölkun. Í þessum skömmtum dregur etanól einnig úr hættu á segamyndun (blóðtappamyndum) í æðum og þar með hættu á hjartadrepi. Ef dagleg neysla er hins vegar að marki umfram 30 g af etanóli að meðaltali á dag fer etanól að valda hækkuðum blóðþrýstingi og hafa neikvæð áhrif á fituefnaskipti og því dregur úr lífslíkum manna.

Í ljósi þessa má ætla að félagsleg neysla áfengis ætti ekki að fara fram úr u.þ.b. 30 g af áfengi á dag. Eins og áður getur er oft miðað við að dagleg neysla á ávana- og fíknistigi sé 50 g eða meira.

Kannabis
Þol fylgir stöðugri neyslu kannabis. Vitað er að kannabisreykingar auka hættu á ýmsum sjúkdómum. Mótstaða slímhúðar við sjúkdómum í nefi og munni minnkar og aukning verður á sýkingum í nefi, hálsi og lungum. Magn tjöru í kannabisefnum er margfalt meira en í tóbaki. Hætta á krabbameini er veruleg og er enn meiri en við tóbaksreykingar. Hækkaður blóðþrýstingur og veruleg hætta á hjartaáfalli og blóðtappa hjá þeim sem heldnir eru hjarta- og blóðrásartruflunum.
Truflun í tíðarhring kvenna og velur kyndeyfð og getuleysi. Í alvarlegum tilfellum getur verið um ófrjósemi að ræða.
Á meðgöngu berast kannabisefni í gegnum fylgjuna til fóstursins og auka líkur á vansköpun, minni fæðingarþyngd og jafnvel fósturláti. Hjá karlmönnum getur dregist úr framleiðslu sæðisfrumna og líkur aukast á gölluðum sæðisfrumum.
Eðlileg þróun tilfinningalífs og þroska getur staðnað ef neyandinn er stöðugt undir áhrifum kannabisefna (THC). Kannabisneytendur fá oft kvíða- og ringlunarköst ásamt tilhenigingu til ofsóknaræðis. Með langvarandi notkun geta þessi einkenni þróast uppí alvarlegar geðtruflanir á borð við keðklofa. Langvarandi neysla kannabisefna getur leitt til heilaskemmda.
Hefjist kannabisneysla á unglingsaldri versnar allt þetta ástand til muna.

Amfetamín ecstacy MDMA
Stórir skammtar af amfetamíni auka smám saman þolið og neytandinn neyðist til að taka æ stærri skammta til á fá sömu áhrif. Ávanabinding er mikil og við stöðuga notkun dregur úr vellíðunarkennd vegna vímunnar og bilið í geðveikiskennt ástand styttist. Það einkennist meðal annars af ofsóknaræði (paranoia), kvíða og ofsóknaratilfinningu. Truflanir af þessu geta jafnvel komið í ljós nokkrum vikum síðar eftir síðustu neyslu. Þunglyndi er mjög alvarlegur fylgikvilli neyslu amfetamíns og skyldra efna. Mikil hætta á smitun lifrabólgu fyglir því að sprauta sig með amfetamíni.

Ecstacy getur valdið alvarlegum skemmdum á lifur, hjarta, heila og nýrum. Efnið getur einnig valdið heilablæðingu og hjartaáfalli. Vitað er að litlir skammtar af MDMA geta valdið bráðadauða hjá hjartveiku fólki og alvarlegum eitrunum eða dauða með hækkandi líkamshita td samfara dansi.

Heimildir:
Fíkniefni og forvarnir, handbók: Þorkell Jóhannesson
Embætti landlæknis, heimasíðan: landlaeknir.is